Đời sống

11/02/2017 17:38

Rằm tháng Giêng, Tết Nguyên tiêu và những thắc mắc thường gặp của người Việt

Tết Nguyên tiêu hay còn gọi Tết Thượng nguyên, Tết Trạng nguyên,… diễn ra vào ngày rằm đầu tiên của năm. Do đó mới có câu “Lễ Phật quanh năm không bằng ngày Rằm tháng Giêng”.

Qua thời gian, lễ tết này được bổ sung nhiều yếu tố của văn hóa Đông Á, vì thế nguồn gốc của nó cũng được lý giải theo nhiều hướng khác nhau. Ngoài việc cúng bái tổ tiên, cúng bái trời đất, đây còn là dịp nhiều người dân đi chùa cúng dường để cầu bình an trong cuộc sống.

Tết Nguyên tiêu hay còn gọi là Tết Thượng nguyên, Tết Trạng nguyên,... ẢNH MINH HỌA: ĐỘC LẬP

Nguồn gốc của Tết Nguyên tiêu

Theo TS Trần Long, hiện nay, có nhiều tài liệu và nhiều câu chuyện viết về nguồn gốc của Tết Nguyên tiêu, hư có thực có. Giai thoại được truyền tai nhiều nhất liên quan đến một con thiên nga của thiên đình bay xuống hạ giới và bị một người thợ săn bắn chết. Ngọc Hoàng nghe tin thì nổi giận, sai một đội quân đến ngày Rằm tháng Giêng xuống phóng hỏa để thiêu trụi mọi thứ ở trần gian.

Từ mùng 8 đến hết ngày rằm tháng Giêng, mọi người hay đi chùa để cầu an
ẢNH MINH HỌA: ĐỘC LẬP

May thay trong số các quan ở thiên triều có một vị không đồng tình với Ngọc Hoàng, đã xuống hạ giới để bày cách cho con người thoát khỏi đại họa. Theo lời của vị quan, đúng ngày này, nhà nào cũng treo đèn lồng màu đỏ nên Ngọc Hoàng cứ nghĩ lệnh phóng hỏa đã được thi hành. Nhờ đó người trần gian thoát nạn. Từ đó, tại Trung Quốc cứ đến ngày này, nhà nhà đều treo đèn lồng như một cách trả ơn vị ân nhân trên thiên đình.

Tích khác lại cho rằng thời Tây Hán ở Trung Quốc, từ dịp Tết Nguyên đán đến Tết Nguyên tiêu, các cung nữ đều nhớ và muốn được đoàn viên cùng gia đình. Tuy nhiên cung cấm canh phòng khắt khe nên các cung nữ không thể nào ra ngoài được.

Trong số đó, cung nữ tên Nguyên Tiêu vì buồn rầu nên đã nhảy xuống giếng để kết liễu cuộc đời, nhưng Nguyên Tiêu được Đông Phương Sóc - viên thần thân cận của vua Hán Vũ Đế cứu sống.

Sau khi nghe tâm sự của Nguyên Tiêu, Đông Phương Sóc nghĩ kế để giúp cô thỏa lòng thương nhớ cha mẹ. Ông nghĩ ra một kế là bày ra một bàn quẻ bói, ai đến bói cũng nhận được quẻ mang ý nghĩa mười sáu tháng Giêng bị lửa thiêu.

Đồng thời, ông giải thích với mọi người rằng sẽ có người của triều đình xuống giáng hỏa, mọi người hãy tâu vua để tìm cách thoát nạn. Nhà vua nghe dân tình xôn xao thì hốt hoảng nên vội triệu Đông Phương Sóc đến để bàn cách đối phó.

Lễ hội đèn lồng tại Hội An. ẢNH: CTV

Gặp vua, Đông Phương Sóc vờ nói: thần lửa rất thích ăn bánh, trong cung lại có Nguyên Tiêu khéo tay, có thể làm được bánh vừa đẹp vừa ngon nên hãy giao cho cô làm bánh. Đồng thời ra lệnh cho người dân trong thành treo trước cửa nhà đèn lồng đỏ để Ngọc Hoàng tưởng rằng thành đang bị cháy.

Để thưởng công làm bánh dụ thần lửa, nhà vua cho Nguyên Tiêu về đoàn tụ gia đình, đặt tên cho món bánh mà cô làm là bánh trôi và gọi ngày Rằm tháng Giêng là Tết Nguyên Tiêu. Có lẽ do vậy nên một bộ phận người Trung Quốc đến ngày này vẫn có thói quen ăn bánh trôi và treo lồng đèn.

Một giải thích khác lại viết rằng vua Hán Văn lên ngôi đúng ngày Rằm tháng Giêng nên hàng năm cứ đến đêm Rằm tháng Giêng ra ngoài chung vui với người dân. Chữ đêm (Dạ) trong cổ ngữ Trung Hoa được đọc là Tiêu, đây lại là đêm rằm đầu tiên của năm nên Hán Văn đã gọi ngày này là ngày Tết Nguyên tiêu.

Hay còn có tích kể Tết Nguyên tiêu được gọi là Tết Trạng nguyên vì ngày Rằm đầu tiên của năm, vua mời các trạng nguyên đến yến tiệc tại vườn thượng uyển, cùng xem hoa thưởng nguyệt.

Do đó, Tết Nguyên tiêu còn là dịp để mọi người ngồi lại với nhau ăn bánh trôi, ngắm trăng làm thơ, múa lân sư rồng…

Tết Nguyên tiêu có gì đặc biệt?

Theo quan niệm của người Việt thì “đầu xuôi đuôi lọt”. Thời khắc đầu tiên trong năm là rất quan trọng. Vì vậy, ngày mùng một tháng giêng là Tết Nguyên đán, ngày Rằm tháng Giêng là Tết Nguyên tiêu…

Các yếu tố không thể thiếu khi nhắc đến Tết Nguyên tiêu đó là: lửa và thơ. Nguồn gốc của yếu tố lửa xuất phát từ các tích truyện như đã kể ở trên. Ngoài ra, yếu tố lửa trong Tết Nguyên tiêu còn được lý giải là do bắt nguồn từ tập quán nông nghiệp của nông dân.

Rằm tháng Giêng, Tết Nguyên tiêu và những thắc mắc thường gặp của người Việt - ảnh 4

Dân gian có câu "Lễ Phật quanh năm không bằng ngày rằm tháng Giêng". ẢNH MINH HỌA: ĐỘC LẬP

Tiết Lập Xuân, trời ấm, hoa nở, bướm phát triển. Sau đó, theo chu kỳ sinh trưởng của loài bướm, trứng bướm nở ra sâu, lan rộng khắp nơi phá hoại mùa màng. Vì vậy công việc cần thiết của nông dân lúc này là diệt sâu bọ. Trong những ngày đó (sau tiết Lập Xuân), họ sẽ đi ra đồng tập trung rơm rạ, lá khô đốt lên để diệt các loại côn trùng có hại.

Yếu tố lửa vẫn duy trì đến ngày nay thể hiện qua tục treo đèn lồng vào ngày này. Mặt khác, màu đỏ của lửa trong văn hóa Đông Á là màu dương, màu của sự sống, của sự nhiệt thành… Nó thích hợp với tâm lý vui tươi, phấn khởi của người dân trong những ngày đầu năm.

Yếu tố thơ được duy trì qua các hình thức sịnh hoạt thơ ca ở nhiều nơi. Ngày thơ Việt Nam được tổ chức tại Văn Miếu Hà Nội vào đúng Rằm tháng Giêng theo quyết định của Hội nhà văn Việt Nam.

“Lễ Phật quanh năm không bằng ngày Rằm tháng Giêng”?

Theo Thượng tọa Thích Thiện Chiếu, trụ trì chùa Kỳ Quang 2 (quận Gò Vấp, TP.HCM) sở dĩ người dân hay nói “Lễ Phật quanh năm không bằng ngày rằm tháng Giêng” là vì rằm tháng Giêng là rằm khởi đầu của năm, thích hợp với việc ước nguyện điều lành.

Thượng tọa Thích Thiện Chiếu cho biết rằm tháng Giêng trùng với lễ Thượng Nguyên nên là thời điểm thích hợp để cầu an lành cho cả năm. Đến ngày này, mọi người thường đi chùa phóng sanh, làm nhiều việc thiện, cúng dường, cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa.

Việc cúng sao giải hạn là theo quan điểm dân gian chứ không phải văn hóa Phật giáo. Vì con người cảm thấy bé nhỏ trước thiên nhiên nên cúng các vị thần để mong tránh khỏi những tai ương trong cuộc sống.

Do vậy, trong đạo Phật không có cúng sao giải hạn hay coi ngày tốt, giờ tốt, tướng số,… Sự bình an trong cuộc sống nằm trong tinh thần, suy nghĩ của mỗi con người, nếu giữ tâm ý trong sạch thì lúc nào cũng cảm thấy bình an. Còn cúng sao giải hạn nhưng lại làm việc không tốt thì cũng không mang lại kết quả gì.

Theo Vũ Phượng (Thanh Niên Online)