Vì sao mưa bão cực lớn, dị thường liên tiếp trút xuống gây ngập lụt lịch sử?

Giai đoạn 2024-2025, chứng kiến sự chuyển pha mạnh mẽ giữa El Nino và La Nina, hai hiện tượng tự nhiên lớn nhất điều tiết khí hậu toàn cầu. Khi El Nino hoạt động, vùng biển Thái Bình Dương ấm lên, kéo theo sự dịch chuyển của các dải mây dông và bão về phía tây.

Nhưng khi chuyển sang La Nina, nhiệt độ biển hạ thấp đột ngột, tạo điều kiện cho bão và áp thấp nhiệt đới hình thành dồn dập ở khu vực Tây Thái Bình Dương và Biển Đông - nơi Việt Nam nằm ngay trong tâm điểm ảnh hưởng.

Theo TS Nguyễn Ngọc Huy, hiện nay theo chu kỳ tự nhiên vẫn đang là mùa bão nhưng điều dị thường là sự xuất hiện liên tục và thường xuyên do sự chuyển pha từ giai đoạn trung tính sang La Nina.

Tác động của biến đổi khí hậu dẫn tới sự xáo trộn, chênh lệch về áp suất và nhiệt, hệ thống khí quyển thay đổi tạo ra nhiều hình thái thời tiết dị thường. Đặc biệt, hiện tượng nóng lên toàn cầu khiến nhiệt độ giữa các khu vực biến động mạnh, kéo theo sự chênh lệch khí áp và làm gia tăng các hình thái thiên tai cực đoan.

Một trong những nguyên nhân trực tiếp của các đợt mưa lớn kéo dài là dải hội tụ nhiệt đới (ITCZ) - vùng nơi các khối gió từ hai bán cầu gặp nhau. Năm nay, dải này dao động mạnh và thường xuyên “neo” lâu trên khu vực Bắc Biển Đông - Bắc Bộ, kết hợp với các xoáy thấp và gió mùa Tây Nam hoạt động mạnh, khiến mưa lớn nối tiếp mưa lớn. Nhiều khu vực chưa kịp khô sau một đợt bão thì đã đón đợt mới.

Một nguyên nhân khác khiến tình hình thêm trầm trọng là tình trạng “bê tông hóa” dẫn tới hiện tượng đảo nhiệt, những khu vực có bê tông hóa càng nhiều thì càng có đảo nhiệt dẫn tới những trận mưa cực đoan lớn.

Theo chuyên gia, khi mưa lớn trút xuống đô thị, tình trạng bê tông hóa dẫn tới việc hệ số thấm của đô thị bị mất đi. Thông thường nếu làm tốt quy hoạch không gian như tỷ lệ hồ, tỷ lệ đất thấm nước thì lượng mưa xuống có thể được tích trữ trong hồ và ngấm xuống đất.

Hiện nay, nước mưa ở đô thị trút xuống đường và ở những con đường lại phải đi xuống cống nhưng năng lực thoát nước hạ tầng của hầu hết các đô thị lại không có khả năng để có thể thoát kịp với lượng mưa cấp tập dẫn tới việc các con đường biến thành sông.

“Năng lực thoát nước của hầu hết các khu vực được thiết kế tối ưu thường có khả năng thoát kịp nếu mưa 80-100mm/giờ, đó là với những đô thị rất hiện đại còn với năng lực của đô thị Việt Nam nói chung, khu vực Hà Nội hiện nay thì chỉ khoảng 30mm/giờ” , TS Huy cho hay.

Thực tế, những đợt mưa trước và trong ngày 7/10 tại khu vực Hà Nội, toàn bộ đều vượt ngưỡng sức chịu tải của hạ tầng thoát nước nên chắc chắn nước phải nằm trên đường hoặc trong khu dân cư.

Theo TS Huy, điều này khác hoàn toàn với khu vực nông thôn, chẳng hạn như ở nông thôn hoặc những khu vực miền Trung có sông dốc thì một ngày mưa 400mm vẫn không sao, nhưng Hà Nội một ngày mưa 400mm là lụt lớn, đây chính là sự khác biệt giữa đô thị với không gian nông thôn.

Chuyên gia cho rằng, để thích ứng cần giải pháp tổng thể, chẳng hạn như cần phải tính toán lại công tác quy hoạch, hệ số thấm và khả năng trữ nước cũng như thoát nước của hạ tầng. Có nên đầu tư về mặt hạ tầng để thoát nước và nếu đầu tư thì sẽ tốn kém bao nhiêu, vấn đề này cần nghiên cứu kỹ.

Theo báo cáo nhanh của Cục Quản lý đê điều và phòng chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), tính đến 21h ngày 7/10, bão số 11 và mưa lũ khiến 7 người chết và mất tích, 2 người bị thương.

Trong đó, 3 người chết do sạt lở đất (Cao Bằng 1 người, Thanh Hóa 2 người), 4 người mất tích do lũ cuốn (Thái Nguyên 3 người, Thanh Hóa 1 người).

Mưa bão làm 214 nhà thiệt hại, hư hỏng; 9.798 nhà bị ngập (Sơn La 50, Tuyên Quang 171, Lạng Sơn 1.997, Cao Bằng 6.992, Thái Nguyên 546, Bắc Ninh 27, Thanh Hóa 15); 1.608 nhà bị cô lập (Lạng Sơn 1.034 nhà, Thái Nguyên 574 nhà).

Bên cạnh đó, 10.055 ha lúa, hoa màu bị ngập úng, thiệt hại; 186 con gia súc bị chết, cuốn trôi.

Sự cố vỡ đập tại thủy điện Bắc Khê 1, xã Tân Tiến, tỉnh Lạng Sơn không gây thiệt hại về người nhưng làm 196 hộ với 779 nhân khẩu của xã phải sơ tán.