Việt Nam đối diện nguy cơ thiếu điện rất cao

10 năm gần đây, không có dự án điện lớn nào được triển khai

Chia sẻ tại Toạ đàm: "Tìm lối mở cho điện sạch – Gỡ nút thắt chính sách, khôi thông năng lượng" ngày 8/10, ông Nguyễn Anh Tuấn, Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam đánh giá, đang có một khoảng trống giữa Quy hoạch điện VIII và thực tế triển khai các dự án điện.

Số liệu của Công ty Vận hành hệ thống điện và thị trường điện Quốc gia - NSMO cho thấy, tổng công suất nguồn điện năm nay 2025 dự kiến sẽ đạt khoảng 90.000 MW, tăng thêm 6.000 MW (năm 2024 là 84.000 MW). Theo mục tiêu của Chính phủ, đến 2030 tối thiểu đạt 183.000 MW, như vậy lấy theo kịch bản cận dưới, sẽ cần thêm 93.000 MW trong 5 năm, trung bình mỗi năm cần 18.000 MW.

Do đó, từ nay đến 2030, mỗi năm tổng công suất cần phải gấp 3 lần con số thực hiện được trong giai đoạn 2024 – 2025.

Chưa kể, theo Quy hoạch điện VIII, mục tiêu nhằm tiếp tục gia tăng tỷ trọng của các nguồn năng lượng tái tạo trong cơ cấu nguồn điện và điện năng sản xuất, phát triển mạnh mẽ nguồn năng lượng này, đảm bảo an ninh năng lượng nhưng nhu cầu vốn rất lớn, trong khi nguồn ngân sách có hạn.

“Cần phải lường trước quy mô về cung ứng điện từ nay cho đến năm 2030. Nguy cơ thiếu điện trong thời gian này là rất cao”, ông Tuấn đặt vấn đề.

TS Hà Đăng Sơn - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Tăng trưởng Xanh đã nhiều lần cảnh báo về hiện tượng "thừa điện cục bộ thiếu điện tổng thể".

Ông Sơn phân tích, trong 10 năm gần đây, gần như không có dự án điện lớn nào được triển khai, tạo ra độ trễ nghiêm trọng cho giai đoạn tới. Trong khi, áp lực đảm bảo đủ điện cho phát triển kinh tế ngày càng cấp bách, cả về quy mô và tiến độ. Đặc biệt, cơ chế chính sách chưa hoàn thiện, gây khó khăn lớn cho thu hút nguồn lực tư nhân, trong khi nhu cầu vốn và công suất lại rất cao. Việc tháo gỡ vướng mắc hiện nay rất khó, thậm chí có thể bị tắc chỉ vì một điểm nhỏ. Dù Chính phủ đã yêu cầu Bộ Công thương đẩy nhanh tiến độ xử lý trước cuối năm 2025 (chỉ còn chưa đầy 3 tháng), quá trình rà soát các văn bản quy phạm vẫn cần thêm thời gian.

Một thách thức khác, đó là sự phối hợp giữa các bộ, ngành, địa phương và vốn đang là nút thắt khiến tiến độ bị chậm trễ. Hiện có hơn 170 dự án điện tái tạo vẫn đang vướng mắc, chưa có hướng giải quyết triệt để.

Nói thêm về nguy cơ này, ông Trần Hoài Trang, Phó Cục trưởng Cục Điện lực (Bộ Công thương) thừa nhận, thời gian tới nguồn điện sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức.

Thứ nhất, biến đổi khi hậu ngày càng cực đoan, khó dự báo, ảnh hưởng đến nguồn sản xuất điện. Thứ hai, đầu tư xây dựng các nguồn lớn, có tính chất chạy nền như hạt nhân, LNG, tái tạo cần nhu cầu vốn đầu tư vô cùng lớn, tiến độ triển khai đảm bảo.

Thêm nữa, các địa phương sắp xếp lại chính quyền 2 cấp, hình thành các khu công nghiệp mới, ảnh hưởng đến phân bố nguồn phụ tải, chênh lệch với hệ thống điện hiện tại. Một lý do nữa là quy định về chính sách, pháp luật còn nhiều bất cập, chồng chéo mâu thuẫn lẫn nhau giữa các Luật, Nghị định ảnh hưởng đến tiến độ triển khai các dự án.

“Đặc biệt, yêu cầu về phát triển kinh tế hai con số trong những năm tới, nhu cầu về năng lượng tối thiểu phải gấp 1,5 lần so với tăng trưởng”, đại diện Bộ Công thương nói yêu cầu cấp thiết.

Cần giải quyết gốc rễ: Nguồn cung và giá mua

Ông Nguyễn Anh Tuấn nhìn nhận, một thị trường điện vận hành hiệu quả cần ít nhất ba thành tố cơ bản. Trước hết, phải có nhiều người bán. Hiện tại, chỉ khoảng 37% các nhà phát điện tại Việt Nam tham gia thị trường điện, chưa thực sự cạnh tranh. Một thị trường đúng nghĩa cần có ít nhất 60 – 70% đơn vị tham gia bán. Kế đến, “hàng hóa” phải dư nguồn cung. Muốn cạnh tranh, nguồn cung điện phải vượt cầu.

"Hiện, nhu cầu tăng khoảng 18.000 MW mỗi năm, nhưng hiện nay chỉ bổ sung được 6.000 - 7.000 MW/năm, tức là cung chưa đủ, rất khó tạo dư địa cho cạnh tranh", ông Tuấn nói.

Tiếp theo, là giá phải linh hoạt. Giá điện hiện chưa phản ánh đúng chi phí và chưa đủ hấp dẫn để khuyến khích sản xuất, trong khi vẫn phải đảm bảo an sinh xã hội. Sự cứng nhắc trong cơ chế điều chỉnh giá khiến bên bán không dám bán, còn bên mua thì muốn mua rẻ, tạo ra áp lực lớn cho EVN trong khi phải cân bằng giữa chi phí đầu vào tăng và yêu cầu giữ giá ổn định cho người dân.

Để có thêm nguồn cung, chuyên gia năng lượng Phan Xuân Dương nêu quan điểm, cần khuyến khích công ty tư nhân, nhà đầu tư nước ngoài tham gia bằng chính sách tạo 4 yếu tố: niềm tin, công bằng, an toàn, lợi nhuận. Muốn vậy, phải làm rõ được mối quan hệ 3 bên trong việc này gồm: Nhà nước, nhà đầu tư, khách hàng (hiện là EVN), trong đó rõ ràng vai trò của cơ quan quản lý nhà nước trong khâu thiết lập khuôn khổ pháp lý cho dự án điện như hợp đồng dự án, hợp đồng mua bán điện, hợp đồng bảo lãnh…

“Thay vì phát triển theo hợp đồng BOO thì lựa chọn BOT bởi hình thức này pháp lý rõ ràng, quy định trong cả Luật Điện lực cũng như Nghị quyết số 70”, ông Dương gợi ý.

Bên cạnh đó, nếu đã thực hiện triển khai giá bán điện 2 thành phần đến người dân thì giá mua vào cũng phải 2 thành phần, tránh áp lực cho đơn vị bán là EVN.

Dưới góc độ quản lý nhà nước, ông Trần Hoài Trang cho rằng, để phát triển năng lượng bền vững, đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, đặc biệt trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế 2 con số, các cơ quản lý, doanh nghiệp cũng như người dân cần phải quyết tâm thực hiện các nội dung, đẩy nhanh tiến độ các dự án nguồn điện lớn theo định hướng của Nghị quyết 70. Tâp trung tháo gỡ pháp lý, thủ tục đầu tư, đổi mới sửa đổi các vướng mắc về Luật. Thúc đẩy nguồn năng lượng tái tạo đi kèm với cơ chế phát triển nguồn điện phân tán.

Song song với đó, cải cách thị trường điện, giá điện. Phát triển đồng bộ lưới điện, truyền tải, phân phối điện. Cuối cùng, doanh nghiệp, người dân cần sử dụng tiết kiệm năng lượng điện.

TS Hà Đăng Sơn nhấn mạnh, trong bối cảnh này, đầu tư công được kỳ vọng đóng vai trò nền tảng, tạo hạ tầng và dư địa linh hoạt cho năm 2026 và các năm tiếp theo.

"Cấp bách nhất, cần phải xử lý sớm và dứt điểm hơn 170 dự án năng lượng tái tạo đang vướng mắc, chứ để quá lâu rồi", các chuyên gia và đại diện DN tham dự Toạ đàm đồng loạt kiến nghị.